Plichten van bijstandsgerechtigden

Veel gemeenten beweren min of meer stellig, dat bijstandsgerechtigden moeten solliciteren. Dit is slechts een halve waarheid. Volgens Artikel 9.1 van de Participatiewet gaat het recht op bijstand inderdaad gepaard met plichten. De gemeente kan met name drie plichten opleggen aan de bijstandsgerechtigde: (a) naar vermogen algemeen geaccepteerde arbeid aanvaarden; (b) meewerken aan sociale activeringen en aan onderzoek naar de eigen mogelijkheden; of (c) onbeloonde nuttige werkzaamheden verrichten.

Het artikel stelt dus, dat de plichten van een bijstandsgerechtigde afhangen van diens arbeidsvermogen. De Participatiewet schrijft niet voor hoe de gemeente een oordeel moet vellen over het individuele arbeidsvermogen van de bijstandsgerechtigde. Volgens p.4 in de richtlijnen voor de Statistiek Re-integratie door Gemeenten (SRG) van het CBS heeft de gemeente wel de plicht om dit arbeidsvermogen van de bijstandsgerechtigde te bepalen.

De SRG richtlijnen onderscheiden vier categorieën van bijstandsgerechtigden (p.7-9). Volgens p.7 kan het arbeidsvermogen worden ingeschat door de gemeente (bijvoorbeeld door de klantmanager), of er kan een keuring worden uitgevoerd door de gemeente of in opdracht van de gemeente.

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft in 2010 het rapport Meetlat van Participatie gepubliceerd, waarin de participatieladder wordt gepresenteerd. De participatieladder is een alternatieve methode om het arbeidsvermogen van een bijstandsgerechtigde in te schatten. De VNG beveelt het gebruik van de participatieladder aan, maar legt dit niet op als verplichting. Volgens p.5 omvat de ladder zes categorieën (treden), variërend van geïsoleerd levend (onderste trede) tot betaald werkend (bovenste trede). Volgens p.3 kan de klantmanager het participatieniveau (de trede) bepalen aan de hand van enkele vragen tijdens de intake voor de bijstandsuitkering.

De gemeente Utrecht hanteert niet de participatieladder van het VNG, maar een eigen indeling. Volgens p.46 van het rekenkamer rapport Werken aan Perspectief worden vier arrangementen gebruikt, variërend van maatschappelijk meedoen tot directe toeleiding naar werk. Daarmee lijkt het alsof de gemeente voldoet aan de wettelijke verplichtingen.

Echter, ik heb uit ervaring geleerd dat de Utrechtse realiteit complexer is. In korte tijd moest ik twee keren bijstand aanvragen bij de gemeente Utrecht, namelijk in oktober 2021 en opnieuw in april 2023. In beide gevallen zond de gemeente mij een schriftelijk besluit toe, dat de bijstand toekende, maar mij tevens verplichtte om actief te solliciteren naar werk. Deze verplichting werd dus opgelegd voordat er zelfs maar een intake had plaatsgevonden!

Dit is een merkwaardige zaak. Immers, volgens het rekenkamer rapport bevinden veel bijstandsgerechtigden zich in de onderste treden, en kunnen niet voldoen aan de sollicitatieplicht. Volgens p.51 van het rapport schoolt ruim 60% van de instromende bijstandsgerechtigden zich professioneel bij, of worstelt met fysieke of psychische klachten. Deze groepen blijven langdurig in de bijstand. Volgens p.50 vormen deze mensen, die dus niet direct bemiddelbaar zijn naar werk, zelfs ruwweg 80% van het totale bestand aan bijstandsgerechtigden.

Helaas bevond ik mij in werkelijkheid op de onderste trede qua arbeidsvermogen, die in Utrecht (enigszins verwarrend) arrangement 4 wordt genoemd. Mijn leven is gekenmerkt door een psychische problematiek, die in vaktermen wordt aangeduid als een stoornis in het autistische spectrum. Hierdoor sta ik sinds 1995 permanent buiten het arbeidsproces. Van 1995 tot 2021 heb ik steeds geprobeerd om betaald werk te vinden, helaas tevergeefs.

Natuurlijk is er veel gebeurd in die periode. In 2002 (na zeven jaren werkloosheid) heb ik aan de gemeente Utrecht gevraagd om te mogen werken in de sociale werkvoorziening. Dit werd toen geweigerd, omdat mijn persoonlijkheid hiervoor niet geschikt zou zijn. Indertijd wilde de gemeente, dat ik een keuring zou ondergaan om mijn arbeidsgeschiktheid te bepalen. In de jaren daarna ontwikkelde mijn persoonlijkheid zich wel gunstig, maar kennelijk niet voldoende om betaalde arbeid te verwerven. Professioneel raakte ik helemaal gefocusseerd op werk in het beleidsonderzoek.

In november 2021 kreeg ik na mijn aanvraag voor bijstand een intake bij twee klantmanagers van de gemeente. Ik gaf tijdens de intake een uitvoerige beschrijving van mijn moeizame levensloop. Bovendien was ik toen al (bijna) 65 jaar oud, en dus niet meer bijster flexibel. De klantmanagers veegden mijn uitleg meteen van tafel. De Participatiewet zou verplichten tot solliciteren, werd mij verteld. Ik wist toen niet, dat deze bewering onjuist of onvolledig is. Immers, gezien mijn situatie was mijn arbeidsvermogen duidelijk beperkt. Ik kon niet meer loskomen van het beleidsonderzoek.

Heb ik zelf tijdens de intake aangevoerd, dat mijn arbeidsvermogen begrensd is? Niet expliciet, maar natuurlijk wel impliciet, omdat ik mijn permanente werkloosheid beschreef. Had ik letterlijk moeten aandringen op een meting van mijn arbeidsvermogen? Dat is wel veel gevraagd, want ik kende de Participatiewet slecht. Trouwens, je kunt met recht een goede voorziening verlangen, maar niet per se de meting van je arbeidsvermogen. Ik vind dat hier de klantmanager het initiatief moet nemen, omdat die de voorziening moet aanbieden.

Na de intake werd ik in een intensief sollicitatietraject naar werk geplaatst, dat werd geleid door een uitzendbureau, onder supervisie van de gemeente. Zoals kon worden verwacht, verliep dit dramatisch slecht. Ik had de situatie niet meer in de hand, en raakte mentaal opgebrand. Ik kon niet meer slapen, en meldde dit bij het uitzendbureau. Kennelijk wisten ook de klantmanagers niet meer wat zij moesten doen. Eind januari 2022, dus na twee maanden, beloofde de klantmanager mij een onderzoek naar mijn arbeidsvermogen door een extern bureau. Maar tevens moest ik intensief blijven solliciteren!

In maart 2022 plaatste het uitzendbureau mij nog in een ongeschikte functie bij een werkgever, hoewel mijn arbeidsvermogen nog steeds niet was onderzocht. Vier dagen voor de eerste werkdag van de aangeboden baan kreeg ik eindelijk een oproep voor het gesprek over mijn arbeidsvermogen, bij een extern bureau. Ik zond dit bureau een mail, waarin ik vertelde van de aangeboden baan en vroeg wat ik moest doen. Een antwoord bleef uit. Dus moest ik aan het werk. Na ruim twee maanden ging de plaatsing bij de werkgever echt niet meer. Ik was dermate ontredderd, dat ik enkel ontslag kon nemen.

Als je eenmaal in een verkeerd traject zit, dan kom je in een neerwaartse spiraal. Dit is een ernstige zaak. De communicatie wordt steeds slechter. Zoals ik hier net heb beschreven, werd na de intake niet meer adequaat gereageerd door de gemeente en het ingehuurde uitzendbureau. Het lukte niet meer om de foutieve indeling in het arrangement 1 te corrigeren.

In april 2023 moest ik weer bijstand aanvragen. Het is nauwelijks te geloven, maar tijdens de intake kreeg ik opnieuw een sollicitatieplicht opgelegd. Deze keer weigerde ik natuurlijk, met een verwijzing naar mijn arbeidsvermogen, maar het hielp niets. Wijs geworden door de eerdere ervaring heb ik toen direct bezwaar aangetekend tegen het besluit. En oh wonder: toen mijn bezwaarschrift was ontvangen, kreeg ik van de gemeente het verzoek om het bezwaar in te trekken. Dan zou de verplichting tot solliciteren vervallen. Aldus geschiedde. Overigens werd deze herziening nog steeds niet onderbouwd met een onderzoek van mijn arbeidsvermogen.

Ik vraag mij werkelijk af, of de gemeente heeft begrepen dat haar handelswijze strijdig is met de Participatiewet. Het is wrang, dat ik aanvankelijk een ongemotiveerd vertrouwen had in het gemeentelijke handelen. Het was verstandiger geweest om direct na de intake van november 2021 een advocaat in te huren. In terugblik denk ik ook dat ik in 2023 beter mijn bezwaar had kunnen handhaven. Misschien had de gemeente dan wel geleerd welke plichten de wet feitelijk oplegt.